امتحان مردم يكي از سنتهاي مهم الهي است كه در تمام دوران زندگي بشر به شيوه هاي گوناگون انجام مي گيرد تا ميزان پاي بند افراد به اصول و احكام ديني مشخص شود. بر اين اساس يكي از حكمتهاي مهم غيبت امام دوازدهم نيز امتحان مردم است كه اين كار در اين دوران، به صورتهاي گوناگون انجام مي گيرد؛ از جمله سنت آزمايشها در عصر غيبت ، امتحان به دين است.در روايات زيادي تصريح شده است كه پايبندي به عقايد و حفظ ايمان در دوره غيبت به علت ويژگيهاي اين دوره بسيار دشوار است. لذا يكي از هشدارهاي مهم و تاكيدهاي مكرر در خصوص عصر غيبت مراقبت از دين و ارزشهاي ديني است.

امام كاظم (ع) در روايتي مي فرمايند:

وقتي پنجمين فرزند از فرزندان من غايب شد در مورد دين خود بسيار مراقب باشيد مبادا كسي شما را از دين تان جدا كند. [1]

امام صادق (ع) در اشاره به سختي دينداري و حفظ ايمان در زمان غيبت امام زمان (ع)مي فرمايند:...

صاحب الامر (ع) دوران غيبتي در پيش دارند كه در آن حفظ دين كردن همانند شاخه پرخار درخت قتاد را با دست تراشيدن است ... چه كسي مي تواند چنين كاري را با دست خود انجام دهد. بنابراين بندگان خدا بايد در دوران غيبت حجت الهي تقوا را پيشه خود سازند و دين خدا را رها نسازند. [2]

در اين باره علي بن ابيطالب (ع) مي فرمايند: پس از غيبت امام عصر (عج)مردم دچار حيرت و سرگرداني بسياري مي شوند. گروهي گمراه مي شوند اما گروهي ديگر عليرغم تمام ناملايمات بر هدايت باقي مي مانند. [3]

از مجموعه اين قبيل از روايات كاملاً معلوم مي شود در دوره غيبت شرايطي پيش خواهد آمد كه دينداري و پايبندي به ارزشهاي انساني و اخلاقي بسيار مشكل خواهد بود؛ با اين همه ، گروههاي زيادي با وجود همه اين سختيها لحظه اي از دين خود دست بر نخواهند داشت و با تمام وجود به حفظ ارزشها و احكام الهي كه تضمين كننده سعادت دنيا و آخرت انسان است پافشاري خواهند نمود.

حال اين سوال مطرح است كه مگر در دوره غيبت امام (ع) اوضاع جوامع چگونه خواهد بود كه دين افراد اين چنين در معرض تهديد واقع خواهد شد؟ در پاسخ به اين پرسش بايد گفت از بررسيها چنين برمي آيد عوامل گوناگوني در پيدايش اين وضع موثر است و از جمله آنهاست :

صرف نظر از علت غيبت امام عصر (ع) به يك اعتبار ، ريشه تمام گرفتاريهاي مردم در دوران غيبت به عدم دسترسي به امام معصوم (ع) بر مي گردد. لذا مهمترين وظيفه اين منتظران دعا براي فرج امام زمان (ع) است چون با ظهور آن حضرت مشكلات برطرف شده و موانع موجود بر سر راه تكامل انسانها تا حدود زيادي برطرف خواهد شد. گرفتاريهاي دوره غيبت و بركات حكومت حضرت مهدي (عج) در دعاي افتتاح وارد شده است:

اللهم انا نشكوا اليك فقد نبينا صلواتك عليه و آله و غيبه ولينا و كثره عدونا ... پروردگارا به تو شكايت مي كنيم و از نبود پيامبرمان و از غيبت ولي مان و از فزوني دشمنانمان، از كمي نفرات پيروان اهل بيت (ع) و سختي هاي فتنه ها و هجوم حوادث بر عليه ما ...

و در بخشهاي قبلي اين دعا آرزوي حاكميت يافتن دولت كريمه اهل بيت (ع) كه با ظهور منجي عالم بشريت تحقق پيدا خواهد كرد با اين عبارات مطرح مي شود كه : پروردگارا درود بفرست بر ولي امرت حضرت قائم (ع) كه چشم اميد همگان به دوست و عادلي است كه جهانيان در انتظار اويند. خداوندا در روي زمين به او تمكن بخش و او را گرامي ساز و بوسيله او عزيز و گرامي بودن را به بندگانت ارزاني دار ... به وسيله او دين و سنت پيامبرت را پيروزي بخش. خداوندا! ما مشتاق آن دولت كريمه هستيم كه به وسيله آن اسلام را عزيز ساخته اهل نفاق را خوار و ذليل خواهي نمود ...

با دقت در اين قبيل از تعابير به خوبي معلوم مي شود كه دشمنان در غيبت امام (ع) با انواع دسيسه ها و تهاجمات در مسير هدايت مردم موانع ايجاد مي كنند و دينداران واقعي را با انواع توطئه هاي فكر و فرهنگي و اعتقادي دچار مشكل مي سازند.

پيدايش فتنه هاي فكر و اعتقادي از خطرناكترين وقايع دوران غيبت است. بسياري از افراد پي تقوا در اين دوره با اهداف دنيا پرستانه اي كه دارند گروههايي از مردم را با ايجاد برخي مسلكهاي غلط و منحرف از مسير صحيح مكتب اهل بيت (ع) دور مي سازند و اين كار موجب تفرقه و بهم خوردن صفوف متحد توده هاي مردم مي شود و رواج مرامها و مسلكهاي نادرست در نهايت به تشتت ديني و در مواردي به افتادن زمام امور دين مردم به دست افراد ناصالح منجر مي گردد.

امام باقر (ع) در اشاره به چنين پيش آمدي مي فرمايند:

در دوران غيبت اختلافهاي شديد در ميان مردم پديد مي آيد و وحدت ديني آنان خدشه دار مي شود. [4] و در نتيجه اين اختلافات اعتقادي گاهي مكاتبي پديد مي آيند و تعداد زيادي از مردم را آن چنان به خود جذب مي كنند كه راه اهل بيت (ع) كه همان اسلام راستين است بي رهرو مي گردد.

امام صادق (ع) در اين باره مي فرمايند:

در زمان غيبت مردمان را مي نگري كه به پيروي از عقايد و بافته هاي ذهني يكديگر و به پيروي از افراد بد كردار مي پردازند و در اعمال و رفتارشان از آنان تبعيت مي كنند و راه مستقيم و مسلك صحيح شريعت اسلام بي رهرو شده است. [5]

يكي ديگر از گرفتاريهاي مردم در دوره غيبت گرايش آنان به زرق و برق دنياست. تعداد زيادي از مردم به جهت كوتاهي كردن در انجام وظايف مربوط به دوره غيبت و دسيسه هاي پي در پي دشمنان ، كم كم از ارزشهاي ديني و فضايل اخلاقي و انساني دور و در مقابل در لذات مادي و زينتهاي دنيوي غرق مي شوند و تقريباً تمام كارهاي ناپسند كه از ديد تعاليم شريعت ممنوع دانسته شده است مرتكب مي شوند.

رسول اكرم (ص) در اين باره مي فرمايند:

براي مردم زماني فرا مي رسد كه هم وغم آنها فقط شكمشان و ارزش و اعتبارشان به تجملات زندگيشان و ... دين و آيين شان ثروت و مالشان مي شود. بدانيد كه اينان بدترين خلايق اند و در نزد خداوند براي آنها هيچ گونه ارج و منزلتي وجود ندارد. [6]

و باز در توصيف اين عصر از آن حضرت روايت شده است:

در آن زمان وبا شيوع پيدا مي كند، كارها از طريق پرداخت رشوه انجام مي گيرد و ارزش و اعتبار دين به شدت تنزل مي يابد و در مقابل دنيا در نظر مردم بسيار ارزشمند مي شود. [7]

و همچنين مي فرمايند:

زماني بر امت من مي آيد كه در آن زمان دلهاي آنها پليد و آلوده شده و در مقابل ظاهرشان به طمع دنيا آراسته مي گردد، به آنچه در پيشگاه خداوند است دل نمي بندد ، كار آنان ريا و تظاهر است، خوف از خدا در دل آنان راه نمي يابد ... خداوند دعاهاي آنان را مستجاب نمي كند. [8]

پرواضح است همانگونه كه امام صادق (ع) فرمودند در چنين شرايطي اهل باطل بر اهل حق چيره مي شوند و منكر و بديها به صورت آشكار در سطح جامعه مشاهده مي شود و كسي جرأت نهي كردن از آن را پيدا نمي كند. اگر كسي به مرتكب منكر اعتراض كند همه به طرفداري از او برمي خيزند و افراد فاسق در ارتكاب به كارهاي ناپسند روز به روز گستاخ تر مي شوند و بر اين كار تشويق مي گردند.

در مقابل، پيروان حق، خوار و كوچك شمرده مي شوند. [9]

اگر اوضاع جهان و افكار و عقايد و اخلاق توده هاي مردم، در دوره غيبت امام(ع) اغلب رو به انحطاط خواهد بود پس چه بايد كرد؟ آيا تلاش براي دينداري و حاكميت بخشي به ارزشهاي ديني كاري عبث و بيهوده است ؟ در نتيجه ما نيز همانند برخي مفسران ناصواب انتظار كه معتقدند در دوره غيبت بايد از هر گونه كار اصلاحي خودداري كنيم بايد فقط منتظر باشيم تا امام (ع) خود ظهور كنند و اوضاع را به سامان برسانند؟!...

حقيقت اين است كه چنين تفكري با روح تعاليم اسلامي منافات دارد، چون اولاً در هيچ مقطعي از تاريخ احكام و قوانين اسلامي تعطيلي نمي پذيرند ثانياً بر طبق مجموعه رهنمودهاي اولياي الهي ، ما مسئوليت زمينه سازي براي ظهور را از طريق عمل به تعاليم اسلامي بر عهده داريم؛ يعني نه تنها جايز نيست كه از انجام تكاليف ديني ذره اي كوتاهي كنيم بلكه با توجه به مشكلات دوره غيبت و شرايط خاصي كه در اين دوره پيش مي آيد به مراتب بيشتر و دقيقتر از دوران حضور علي امام (ع) بايد به انجام وظيفه بپردازيم و در برخي روايات به اين حقيقت تصريح شده است تا آمادگي لازم فكري و اعتقادي و اجتماعي در توده هاي مردم فراهم نشود و ياران با ايمان و شجاع و مخلص تربيت نشوند زمينه براي ظهور فراهم نخواهد شد.

بنابراين آن دسته از روايات كه از سختيها و نابسامانيهاي دوران غيبت سخن به ميان مي آورند با هدف ايجاد انگيزه بيشتر براي پايبندي به احكام و هشدار نسبت به حل نشدن در وقايع اين كار را انجام مي دهند.

و از قضا، در رواياتي كه از مؤمنان دوران سخت غيبت سخن به ميان آمده است از آنها با اوصاف بسيار نيكويي ياد شده است ؛ از جمله پيامبر اكرم (ص) مي فرمايند:

هر يك از آنان (مومنان واقعي دوره غيبت) اعتقاد و دين خويش را با هر سختي حفظ مي كنند چنان كه گويي درختان خار مغيلان را در شب تاريك با دست پوست مي كنند يا آتش پر دوام را با دست نگاه مي دارند. [10]

معلوم مي شود آنها با توجه به اين قبيل از روايات، علاوه بر افزودن بر تلاش و كوشش، با موانع و مشكلات نيز آشنا مي شوند و پيشاپيش آمادگيهاي لازم را در خود ايجاد مي كنند و درنتيجه در سخت ترين پيشامدها بر ايمان و عقايد خود پاي مي فشارند و در حد توان به زمينه سازي ظهور كمك مي نمايند. امام سجاد(ع) در توصيف مومنان عصر غيبت مي فرمايند: مردم زمان غيبت مهدي (ع) كه به امامت آن حضرت پاي بندند و همواره در حال انتظار ظهور به سر مي برند از مردم همه زمانها برترند، زيرا خدا چنان درك و فهم و نيروي تشخيص آنان را قوت مي بخشد كه غيبت نزد آنان همانند زمان ظهور باشد... آنان به حق اخلاص ورزانند... [11]

انسان دين دار عصر غيبت كه دسترسي عادي به امام زمان (عج) ندارد بر اساس درك عقلي و تهذيب اخلاق و انديشه به يقين والايي دست مي يابد و همواره به دفاع از احكام و عقايد ديني مي پردازد و اين در شرايطي است كه اغلب مردم در زرق و برق و لذات مادي خود را غرق ساخته اند و به احكام و ارزشهاي ديني و فضيلت هاي انساني بي توجه شده اند.

امام صادق (ع) مي فرمايد:

پيامبر (ص) و علي (ع) فرمودند ياعلي ! بزرگترين مردمان در ايمان و يقين كساني هستند كه در آخر الزمان زندگي مي كنند ، آنها پيامبرشان را نديده اند و امامشان در غيبت به سر مي برد، با اين همه آنان از روي علوم و معارف و كتابهايي كه در اختيار دارند ايمان آورده و در ايمان خود پايداري مي ورزند... [12] بنابراين يكي از راههاي مهم در امان ماندن از فتنه هاي آخر الزمان ،عمل به وظايف ديني و وظايف و مسئوليتهاي مربوط به دوران غيبت است كه به طور خلاصه اين وظايف عبارتند از :

- تلاش براي شناخت بيشتر امام عصر (ع)

- خودسازي و تهذيب نفس

- انتظار فرج امام زمان (ع)

- سعي در اصلاح وضع جامعه

- حفظ و تحكيم پيوند معنوي با امام عصر (ع)

- پيروي از نائبان امام زمان (ع)

- ...

پي نوشت:

- اصول كافي ، ج 1 ، صص 6 و 335.

- همان.

- كتاب الغيبه ، ص 104

- همان ، ص 235.

- بحارالانوار ، ج 52 ، ص 259

- منتخب الاثر، ص 438

- بشاره الاسلام ص 26

- بحارالانوار ، ج 52 ص 190

- همان ، ج 52 ص 256

- همان ، ج 52 ص 256

- كمال الدين ، ج 1، ص 320

- بحارالانوار ج 52 ص 125

آقاي حاج آقا جمال الدين (ره ) فرمودند: من براي نماز ظهر و عصر به مسجد شيخ لطف اللّه ، كه در ميدان شاه اصفهان واقع است ، مي آمدم .
روزي نـزديـك مـسجد، جنازه اي را ديدم كه مي برند و چند نفر ازحمالها و كشيكچي ها همراه او هـسـتـنـد.
حاجي تاجري ، از بزرگان تجار هم كه ازآشنايان من است پشت سر آن جنازه بود و به شدت گريه مي كرد و اشك مي ريخت .
من بسيار تعجب كردم چون اگر اين ميت از بستگان بسيار نـزديـك حـاجـي تـاجـر اسـت كه اين طور براي او گريه مي كند، پس چرا به اين شكل مختصر و اهـانـت آمـيـز او راتـشـيـيع مي كنند و اگر با او ارتباطي ندارد، پس چرا اين طور براي او گريه مي كند؟ تا آن كه نزديك من رسيد، پيش آمد و گفت : آقا به تشييع جنازه اولياء حق نمي آييد؟ باشنيدن اين كـلام ، از رفتن به مسجد و نماز جماعت منصرف شدم و به همراه آن جنازه تا سر چشمه پاقلعه در اصـفـهـان رفـتم .
(اين محل سابقا غسالخانه مهم شهر بود) وقتي به آن جا رسيديم ، از دوري راه و پـيـاده روي خـسـتـه شده بودم .
در آن حال ناراحت بودم كه چه دليلي داشت كه نماز اول وقت و جـمـاعـت را تـرك كـردم و تـحـمـل ايـن خستگي رانمودم آن هم به خاطر حرف حاجي .
با حال افـسـردگـي در ايـن فـكر بودم كه حاجي پيش من آمد و گفت : شما نپرسيديد كه اين جنازه از كيست ؟ گفتم : بگو.

بسم‌اللّه‌الرّحمن‌الرّحيم‌
اولاً خيلى خوشحالم و حقيقتاً خيلى متشكرم از يكايك حضار، بخصوص برادران و خواهرانى كه زحمت كشيده بودند، تحقيق كردند، مقاله تنظيم كردند، بعد كوشش كردند آن مقاله را خلاصه كردند - پيدا بود ديگر، مقاله‌ها كاملاً خلاصه شده بود - كه بايد خدا به ما توفيق بدهد، بتوانيم اصل مقاله‌ها را كه حالا چاپ كردند، در اختيار گذاشتند، وقت كنيم و ان‌شاءاللّه ببينيم. حالا بنده كه اقبال اين وقت پيدا كردن را بعيد است داشته باشم، اما دوستان خوب است به اصل مقالات مراجعه كنند و تأمل كنند؛ چون ما با اين مقوله كار داريم. همچنين از مجرى محترم و عزيزمان آقاى دكتر واعظزاده كه طبق معمول با سخنان كوتاه، مطالب زيادى را بيان ميكنند و با تظاهر كم، عقبه‌ى وسيعى از كار را با خودشان اين طرف و آن طرف ميكشانند، تشكر ميكنم. واقعاً ايشان و همكارانشان خيلى زحمت ميكشند؛ ميدانم.
لازم است يك تشكر ويژه هم از همه‌ى دست‌اندركاران بكنيم. خب، اين روزها مشاهده ميكنيد به تبع اين گلاويز شدن‌هائى كه استكبار جهانى و در واقع دشمن درجه‌ى يك آزادى، با كشور ما و با جمهورى اسلامى پيدا كرده - سر همين قضاياى اقتصادى و آثار آن بر عملكرد مجموعه‌ى حكومت و در زندگى مردم - طبعاً يك دغدغه‌ى عمومى در فضاى سياسى كشور وجود دارد؛ يعنى هيچكداممان فارغ از اين فكر نيستيم؛ در عين حال اين كار اصلى و اساسى و بلندمدت، دچار وقفه و تعطيل نشد؛ يعنى تقريباً به طور دقيق، طبق همان برنامه‌ريزى‌اى كه كرده بودند، اين اجلاس در زمان خود تحقق پيدا كرد. اين، بنده را، هم خوشحال ميكند، هم متشكر ميكند از همه‌ى دست‌اندركاران.
جمهورى اسلامى از برگزارى جلسات نشستهاى انديشه‌هاى راهبردى چند هدف عمده دارد، كه اين هدفها را ما نميخواهيم فراموش كنيم و از جلوى چشممان خارج كنيم.